Een soefistische voorloper van Gerard Reve's ezelsgedicht

Een wereldberoemde pianist vervolgd om spottende islam-tweets, Tunesische jongeren opgepakt na het posten van een naakte Mohammed op Facebook, een Saoedische journalist gearresteerd en met ophanging bedreigd na een tweet over de onheiligheid van de profeet, het is maar een kleine greep uit de lange reeks van intimidatie en geweld door islamitische godsdienstfanatici en religieuze scherpslijpers.

In onze moerasdelta maakte nog geen vijftig jaar geleden de volksschrijver en kandidaat-katholiek Gerard (van het) Reve kennis met de onverdraagzaamheid van de, toendertijd, Christelijke zeloten, naar aanleiding van een gedicht waarin hij de liefde bedreef met het Opperwezen in de gedaante van een ezel. Reve kreeg een proces aan zijn broek, dat hij glansrijk won. In 1968 kreeg hij vrijspraak, die door de Hoge Raad werd bevestigd. Kort daarop ontving Reve de P.C. Hooft-prijs. Het ezelsproces zorgde in Nederland voor een, althans voorlopige, doorbraak in de rechtsspraak over godslastering.

Nu is er nogal een wezenlijk verschil tussen een proces en ophanging. Maar toch dringt de vraag zich op: wordt het niet eens tijd voor een islamitische Reve? De extremisten hebben het hoogste woord, vrije en vrijzinnige geluiden worden niet gehoord. Maar de Islam kent wel degelijk stromingen die die vrijheid en mystiek een stem geven, zoals het Soefisme.

De dichter Abû al-Hasan al-Shushtarî, geboren in Andalusië in 1212, bekeerde zich tot dit Soefisme. Als zoon van een hoge functionaris, die een grote carrière voor zich had, gaf hij al zijn rijkdom op en trok hij als een troubadour door het land. Hij stierf, na omzwervingen en bedevaarten naar Mekka, in 1269 bij Damiate in Egypte.
Deze al-Shushtarî schreef het volgende gedicht; een zeer vroege voorloper van Gerard Reve's Ezelsgedicht.

GEDICHT
door Abû al-Hasan al-Shushtarî

Ik ben geenszins gebouwd voor het werk van een ezel
die men beukt op zijn rug, ook al kan hij niet meer.
Maar ik heb geen geliefde die zoet en meegaand is.
Ik had gezegd: 'Kom bij mij, je krijgt ruimschoots je deel.'
'Wat gaat we dan doen?' vroeg hij lief en zachtaardig.
Hij verscheen en verpletterde mij zoals God het de berg
deed; hij ving mij en hing mij een voederzak om,
trok mijn kleren uit, nee, rukte ze mij van het lijf
en haalde — mijn God! — van zijn ezel het zadeltuig los,
nam het uiteen en bond het weer vast op mijn rug.
Hij dwong mij tot lopen. Het tuig deed mij pijn,
het schuurde mijn huid; ik bleef staan en hij roste mij af.
Hij trof mij tussen mijn vlees en mijn bloed.
Hij nam weg het bewustzijn van wie ik was en hij.
Hij randde mij aan, tot mijn verzegelde slot.
Toen zei hij, en trok mij aan mijn oren:
'Kom, open nu dat slot eens!'
Gods wil geschiedde: ik gaf me en liet me gaan.
Daarop bezat hij mij, en zo bezat ik hem.
Ik dwaalde door het Zijn en liep de Weg.
Ik was daar als een schildpad op het droge,
er was geen ander, geen spion of vriend.
Hij zei: 'Zoek mij op bergen en in dalen,
ik ben bij je, en zal toezien op je trouw.
Ik ben oost en west, de uiteinden der aarde.
Ik ben Aleppo, Homs en Akka, ik ben de Abû Qubays en Mekka.'

Enkele kanttekeningen:
'zoals God het de berg deed': Letterlijk staat er: 'Hij verbrijzelde mijn Sinaï', waarbij men zeker ook aan het achterwerk van de dichter mag denken. De versregel speelt met Koran 7:143: 'Maar toen zijn Heer zich in Zijn glans vertoonde aan de berg maakte Hij deze tot gruis, en Mozes viel bewusteloos neer.'
'en liep de Weg': het mystieke pad.
'geen spion': de spion, die het liefdespaar met argusogen volgt, is een karakter dat dikwijls voorkomt in de Arabische liefdespoëzie; later ook in de Europese minnezang, als 'lauzengier' of 'Merker'.
'de Abû Qubays': berg bij Mekka.

De Arabische tekst staat in Dîwân abî al-Hasan al-Shushtarî, uitg. Alî Sâmî al-Nashshâr, Alexandrië 1960, blz. 401-402. Een verkorte Franse vertaling door Louis Massignon verscheen in diens artikel 'Recherches sur Shushtari, poète andalou enterré à Damiette', in Mélanges offerts à William Marçais, Parijs 1950, blz. 251-276. Dit artikel is in het Spaans vertaald door Emilio Garciá Gómez en verscheen eerder dan het originele Frans in Al-Andalus, 14 (1949), blz. 29-57. Massignons versie van het gedicht is in het Engels weergegeven door Gerald Brenan (G.B. in Reve's Op weg naar het einde) in zijn South from Granada, London 1957, blz. 170. Bovenstaande volledige vertaling uit het soms moeilijk te begrijpen Arabische dialect van Spanje is van Wim Raven en Wim van Wiggen.
Uit: Tirade, December 1983, blz. 664-665

Pianist Fazil Say dreigt vervolging om godslasterlijke tweets

Met de dreigende rechtszaak tegen de internationaal befaamde pianist Fazil Say heeft de intolerantie van, in dit geval islamitische, gelovigen een nieuw dieptepunt bereikt. Say, een opwindende verschijning in de soms wat bedaagde wereld van de klassieke muziek, werd geboren in Turkije, waar hij nog steeds woont en waar hij nu de Turkse justitie tegen zich in het harnas heeft gejaagd. Steen des aanstoots zijn de tweets waarmee Fazil Say de spot drijft met de godsdienstfanaten. De koran spreekt over rivieren van wijn en houri's in de hemel — is de islam soms een bordeel of kroeg? vraagt Say zich af. In een andere tweet maakt hij zich vrolijk over een muezzin die slechts 22 seconden over het avondgebed doet — had hij misschien zo'n haast om naar zijn geliefde te gaan, of had hij zin in een glas raki? Voor de goede verstaander: raki is een Turkse sterke drank die onder druk van de islamitische fundi's zelfs in Istanboel steeds moeilijker te verkrijgen is. Volgens de openbare aanklager zijn de tweets strafbaar wegens 'ophitsing' en 'belediging van religieuze waarden'.
Fazil Say hangt door zijn tweets mogelijk een gevangenisstraf van maximaal drie jaar boven zijn hoofd. Dan komt hij er nog goed van af. In Tunesië werden vorige week twee jongemannen opgepakt die de profeet Mohammed naakt op Facebook hadden geplaatst. Gods wegen zijn ondoorgrondelijk, ook op internet. De 23-jarige, Saoedische journalist Hamza Kashgari, die in een tweet de heiligheid van Mohammed in twijfel trok, werd tot in Maleisië achtervolgd en, mede dankzij Interpol, gearresteerd — hem wacht executie.
Wat de zaak Fazil Say, en die van zijn lotgenoten, zo treurig maakt, is dat, althans in Turkije en Tunesië, de nieuw geboden religieuze vrijheid — met name voor de islam — ruim baan lijkt te maken voor een religieuze onderwerping, die weinig ruimte voor andersdenkenden of ongelovigen laat.
Nu, over godslastering hoeft men ons in deze moerasdelta niets te vertellen. Het is nog niet heel lang, dat wij ons zelf van de intolerantie van de gelovigen hebben bevrijd, en dan nog slechts ten dele. Nog geen 50 jaar geleden schreef volksschrijver Gerard Reve hoe hij God, in de gedaante van een ezel, 'in Zijn Geheime Opening' zou 'bezitten'. Drie keer, dat wel, maar het leidde tot vervolging, en vrijspraak, door de Hoge Raad bekrachtigd in 1968. Kort daarop ontving Reve de P.C. Hooft-prijs.
Het is te hopen dat Turkije niet de weg van de duisternis kiest en dat Fazil Say, mocht hij worden aangeklaagd, wordt vrijgesproken.